İÇİNDEKİLER 

ÖZET

1. DEVLETLER VE DİLLER
2. TÜRKÇE, BİR RÜYANIN GERÇEK OLMASIDIR.
3. YABANCI DİL VE EĞİTİMİ
4. FİLOLOJİ
5. DOĞU DİLLERİ – BATI DİLLERİ
6. TÜRKİSTAN’IN DİLLERİ
7. İLBER ORTAYLI’dan – FİLOLOJİ

ÖZET

Türkler’in en zengin kültür hazinesi dilleridir. 3000 yıllık siyasi tarihleri boyunca Türkler diller, devletler ve dinler konusunda son derece zengin bir birikime sahip olmuşlardır.

Taş yazıtlar, el yazmaları bu zengin dilimizin hazineleridir.

Türk dili ve düşüncesi, 700-1200 yılları arasında tefekkür açısından dünyanın en açık bölgesi olan Türkistan coğrafyasında, mayalanmış, kadim yabancı diller ( Farsça, Arapça, Çince, Hintçe) ile etkileşerek, dünyanın en zengin bir dili haline gelmiştir. İnternet Düşünürü Nicholas Negroponte’nin bu konudaki tespitleri kayda değerdir.
   

Türkistanlıları, Çinlilerden ve Araplardan ayıran en önemli nokta, birden fazla dil bilmeleriydi. İnsanı şaşkına çevirecek sayıda farklı dilin ve alfabenin bulunduğu bir ortamda yaşamayı olağan kabul ediyorlar ve hangisine gereksinimleri varsa o konuda uzmanlaşmayı başarıyorlardı.

Yeni bir din taşıyan Arap orduları gelince, bazı görevlilerin ve entellektüellerin neler sunduğunu görmek için Arapların garip dilini öğrenmeleri son derece doğaldı. Ardından klasik Yunancadan tercüme edilmiş yazılarla tüccarlar gelmeye başladılar.

Çoğunlukla Hrıstiyan Arapların tercümeleri Orta Asya’daki bilim ve felsefeye yeni fikirler getiren çalışmaları oluşturdu. Zaman içinde halk bu konularda uzmanlaşacak ve eski Yunan akıl hocalarından daha ileriye gideceklerdi.

Türkistan coğrafyasından, Akdeniz/Beşdeniz coğrafyasına (Anadolu, Rumeli, Mezopotamya, Nilboyları, Afrika) sıçrayan Türk tefekkürü/düşüncesi; Türkistan’daki dinamizmini bu bölgelerde tekrar edememiş ve Türkler fethettikleri toprakları koruma güdüsü neticesinde, düşünce , yabancı diller ve yabancı kültürler konusundaki ilgilerini kaybetmişlerdir.

Bu ilgisizlik ve dışa kapalılık halen devam etmektedir.

75 ülke topraklarında hakimiyet sağlayan Türkler, bu ülkelerin dilleri ile ilgili de zengin bir birikime sahip olmuşlardır. Fakat bu zenginlik atıl durumdadır; kullanılamamaktadır.

Türkistan topraklarındaki altın dönemde yazılan Türkçe’nin ilk sözlüğü Divan-ı Lügat it Türk, Arap alfabesi ile yazılmıştı. 1928 alfabe değişiminden sonra da bu sözlüğü okuyamaz olduk.

Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküş sürecinde Türkler üzerine konulan ipotekler, Türklerin dış kültürlere olan ilgilerini hedef almış ve ayrıca, binlerce yıldır kullanılan ve zenginleşen alfabenin, yazı dilinin terkedilmesi, kelime hazinesini de fakirleştirmiştir.

Böylece hem içeride hem de dışarıda kıskaça alınan kültürümüz; dilimizi de kısırlaştırmıştır.

Türkler bulundukları coğrafyalardaki dilleri baskı altına almamışlar fakat alıntı ve verinti zenginliğini önemsemişlerdir.

Hedefimiz; filolojik ilgiyi çoğaltarak, yabancı ülkeler ve kültürlere turistik bakışların haricindeki, tefekkür ve düşünce ile yönelerek, Batı’nın gerçek üstünlüğü olan FİLOLOJİ ve FELSEFE’de derinleşmektir.

Hazindir ki sözkonusu üstünlükler, Medeniyetimiz’in özünde yer almasına ve Medeniyetimiz bir Tefekkür Medeniyeti olmasına rağmen, diller ve düşünceler konusundaki üzerimizden atamadığımız kısırlık ve kısıtlılıklar; bizleri küçük dünyalara mahkum etmiş ve özümüzdeki Oğuz Kağan misyonunun, denizler ve ırmaklarından yoksun bırakmıştır.

1. DEVLETLER VE DİLLER 

Türklerin kurdukları devletler 75 ülke topraklarında egemenlik sağlamıştır.

72 millet efsanesinin gerçeği budur işte.

Bu ülkelerde konuşulan dillerde ise;

1. Arapça; 16 ülke
2. Slavca;13 ülke
3. Afrika Dilleri; 10 ülke
4. Türkçe; 7 ülke
5. Farsça; 3 ülke
6. Almanca; 3 ülke
7. Arnavutça: 2 ülke
8. Romence: 2 ülke
9. Rumca: 2 ülke
10. Hintçe/Urduca: 2 ülke

60 ülkede 10 dil/dil grupları ağırlık kazanmıştır.

    Dil     Ülke Sayısı   

• Arapça 16
• Slavca 13
• Afrika Dilleri 10
• Türkçe 7
• Farsça 3
• Almanca 3
• Arnavutça 2
• Romence 2
• Rumca 2
• Hintçe 2
• Butan dili 1
• Nepali 1
• Musevice 1
• Gürcüce 1
• Nepalce 1
• Bengalce 1
• Macarca 1
• Moğolca 1
• Çince            1
• Ermenice 1
• Danimarkaca 1
• Estonca 1
• Litvanca 1
• Letonca 1

Toplam 75 Dil

Enteresan olan husus, egemenlik sağlamadığımız ülkeler dillerinden İngilizce, Fransızca ve İtalyanca dillerinin Türkçe  üzerinde kurdukları etkinliktir.

2. TÜRKÇE… BİR RÜYANIN GERÇEK OLMASIDIR.

“Türkçe, sentez oluşturmak için kolay bir dildir. Hiçbir sessiz harf ya da kafa karıştırıcı ikili ünlüler yoktur. Her harfi telaffuz edilmektedir.  Bu nedenle, dünya düzeyinde, Türkçe, bilgisayar konuşma sentezleyicisi için bir rüyanın gerçek olması durumudur.” (Being Digital, 1995 Nicholas Negroponte, Londra,)

“Turkish is very simple to synthesize. You pronounce each letter: no silent letters or confusing diphthongs. Therefore, at the world level, Turkish is a dream come true for a computer speech synthesizer.” (Being Digital, Nicholas Negroponte, London, 1995) 

“Türkçe  dili iyi fonetiği olan sayılı dillerden biri ama inovatif kullanamıyorsunuz. İnovasyon kültürü gelişmemiş.”

“Türkiye’nin inovasyonla ilgili yaptığı başarılardan örnek verebilir miyim bilmiyorum. Türkçe’nin yapısı gereği, dili gereği en azından konuşma anlamında çok etkin ve fanatik bir dile sahip. Bu ne demek? Yani kelimeleri olduğu gibi okuyan ve seslendiren bir dil. Umardım ki, dilin bu yapısı konuşma-tanıma anlamında, fikir üretme anlamında domine etsin, mesela konuşma teknolojisinde. Sadece bir fikir.”

Negroponte’nin ipuçlarını değerlendirdiğimizde, Türkiye’nin inovasyon açısından kuvvetli yönlerinden birisinin de dilimiz Türkçe olduğunu söyleyebiliriz.

3. 
   YABANCI DİL VE EĞİTİMİ

BİR YABANCI, PEK KİMSENİN SÖYLEMEDİĞİ BİR GERÇEĞİ ŞÖYLE DİLE GETİRMİŞTİ:

“Biz normal bir ticari, siyasi ya da diplomatik müzakerede sizin anlayacağınız kadar basit bir dille konuşuruz. Sizin dilinizde yaklaşık yüzbin, bizimkinde ise beşyüzbin sözcük ve kavram var. Dolayısıyla bizim, sizin gibi konuşmamız mümkündür. Ama siz bizim gibi konuşamazsınız, .Çünkü dilinizde olmayan kavramları kullanmanız imkansızdır. Müzakere bizim çıkarlarımızın tehlikeye düşeceği bir noktaya gelirse biz öyle bir dil kullanmaya başlarız ki siz anlayamazsınız, ama anlamadığınızı da söyleyemezsiniz. İşte bizim size karşı en büyük üstünlüğümüz dilimizdir..”

Bir Batılı kamu görevlisi, uzun süreli görev için gittiği ülkenin dilini gayet süratle öğrenebilmektedir.

Biz ise yıllarca yabancı dil eğitimi yaptırdığımız çocuklarımıza bunu öğretemiyoruz. O halde bu işte bir yanlışlık vardır.

Uluslararası müzakerelerde kırık dökük yabancı diliyle hamaset yapan insanlar yerine diline hakim insanlar yetiştirmek, bugün için bir teknik sorundur ve teknik eğitim veren üniversitelerimizde böylesi bölümlerin açılması büyük imkanlar gerektirmemektedir.” http://tinaztitiz.com/

• 135 Türk Diplomat ve Arapça:

“Arap dünyasında çalışan 135 Türk diplomattan sadece 6 sı Arapça konuşuyor. Yani ; İngiltere’nin, sadece Trablus Büyükelçiliğinde Arapça bilen diplomat sayısı kadar…” Stratejist Ömer Özkaya

4. FİLOLOJİ

   Batı’nın gerçek üstünlüğü 2F:

   – FİLOLOJİ
   – FİLOSOFİ

   Prof İlber Ortaylı, bilhassa FİLOLOJİ konusunda ciddi bir literatür oluşturmuştur.

• Türkiye’de Klasik Çağın Algılanması
• Tarih Yapmak/Tarih Yazmak İkileminde Türkiye
• Filoloji ve Tarih
• Filoloji; İlber Ortaylı

5. DOĞU DİLLERİ – BATI DİLLERİ

   Soru: Kronolojik olarak sıraladığımız Dilimizle alışverişi olan 10 Dili ne kadar biliyoruz?

   Doğu Dilleri

1. Çince
2. Farsça
3. Arapça
4. Rumca
5. Ermenice

Batı Dilleri

1. İtalyanca
2. Fransızca
3. İngilizce
4. Almanca
5. Slavca/Rusça vd.

6. TÜRKİSTAN’ın Dilleri: 

Dünyanın başka herhangi bir yerinde entellektüel açıdan böylesine açık bir bölgenin bulunduğunu hayal etmek bile zordur.

Orta Asyalıları, Çinlilerden ve Araplardan ayıran en önemli nokta, birden fazla dil bilmeleriydi. İnsanı şaşkına çevirecek sayıda farklı dilin ve alfabenin bulunduğu bir ortamda yaşamayı olağan kabul ediyorlar ve hangisine gereksinimleri varsa o konuda uzmanlaşmayı başarıyorlardı.

Yeni bir din taşıyan Arap orduları gelince, bazı görevlilerin ve entellektüellerin neler sunduğunu görmek için Arapların garip dilini öğrenmeleri son derece doğaldı. Ardından klasik Yunancadan tercüme edilmiş yazılarla tüccarlar gelmeye başladılar.

Çoğunlukla Hrıstiyan Arapların tercümeleri Orta Asya’daki bilim ve felsefeye yeni fikirler getiren çalışmaları oluşturdu. Zaman içinde halk bu konularda uzmanlaşacak ve eski Yunan akıl hocalarından daha ileriye gideceklerdi.

http://archive.wilsonquarterly.com/sites/default/files/articles/WQ_VOL33_SU_2009_ARTICLE_03.pdf

7. İlber Ortaylı’dan:

• Batı medeniyetin diğer ayırt edici vasfı filolojidir. Ciddi bir filoloji bilgisine sahiptirler. 
• Aslında eski dilleri öğrenmek tarihte sırf Avrupalılara has bir şey değildi. Mesela Kalde Krallığında, Babilonya’da Sümer metinleri saklanırdı, çok ayrı bir dil olmasına rağmen Hititler Sümer metinleri okuyabilirdi.
• Yine Güneydoğu’daki birtakım prensliklerin arşivleri kazılıyor; oradan da Hitit metinleri değil, Sümer metinleri çıkıyor. Sümer dili, tamamıyla ayrı bir dil, Sami dillerden biri bile değil ama o dönem insanı Gılgameş’i okuyormuş.
• Ya da İslam Orta Çağı’nda büyük İslam âlimlerinin çoğu İbranice ve Aramice bilirdi. Mesela ünlü hadis âlimi Buhari, İbranice bilirdi ki İsrailiyat’ı bu sayede tefrik edebilirdi.
• Yine de tam manasıyla filoloji yapanlar, Batılılardır. Bunun çok uç örnekleri vardır. XVII. asırda 14 yaşında iki Fransız çocuk, hayatta Türkiye’ye gelmemelerine rağmen Türkçe öğreniyorlar.
• Gene XIV. Louis devrinin bilim adamlarından biri, Çin metinlerini okuyup içinden Türklerle ilgili bölümleri çıkarıyor. Bir Fransız, Sinoloji çalışıyor, Türklerle ilgili bölümleri ayırıyor; bizse onun yaptığı neşriyatı Hüseyin Cahit tercümesi sayesinde öğreniyoruz. Tarihî komşumuzun bizim hakkımızda yazdıklarını tetkik etmek çabamız yok.
• Gene mesela Arabika, Perzika diye Hafız’ı, Sadi’yi tercüme ediyorlar. Hatta “Friedrich Ruckert” İran şairlerini çevirmekle de kalmıyor, Almancada aruz vezni kullanarak çeviriyor.
• Oysa Doğu’da hiç kimsenin oturup Titus Livius’u, Vergilius’u, Homeros’u vs çevirdiği yok. Ta ki Tanzimat dönemi geliyor, Fransızca üzerinden tercüme ediliyor bu metinler.
• Türkiye’de filolojik yanı şiddetle tamamlamak lazımdır, ama bunlar yok diye tarih yapılamaz da değildir. Hiç kaçarı yok, yüklü bir filolojik malumatınız olacak ve okuyacaksınız.
• Osmanlı’nın kuruluşuna geri dönelim. Yan dallar var mı? Var; Bizans kronikleri var. Onlar epeyce etüt edilmiş vaziyette. Başka yan dallar var mı ya da neler olabilir? Varsa İlhanlılar devri eserleri ve tabii Cenova, Venezia gibi İtalyan devletlerinin kayıtları. Osmanlı tarihi bakımından bunların hiçbiri doğru dürüst araştırılmış değil. Vatikan devlet arşivleri (“Stato, Statale” diyor çünkü Papalığın arşivleri), dünyanın en eski düzenli arşivleridir ve 1135’ten itibaren düzenli raporları vardır. Ondan evvelki bilgiler fragmanlardır.
• Hiçbir Türk tarihçisi o devrin Latincesini öğrenip de gidip o arşivleri okuyup araştırmış değil.
• Türklerin Dede Korkut Destanı’nın en iyi versiyonu bile İtalya’da Vatikan kütüphanelerinde bulundu.
• Bunlar, maalesef filolojik bakımdan donanımsız, boş konuşmayı seven bir memleketin tarih yazımının hazin görüntüsüdür. 
• Osmanlı İmparatorluğu’nu aşağı yukarı 150’nci yahut 140’ıncı kuruluş yıldönümüne kadar vesikalardan etüt etmekten aciziz. En eski tahrir defterimiz ve en eski kadı sicilleri de gene 15’inci asrın 2’nci yarısına ait.
• Daha da tuhaf olanı, en eski tahrir defterimiz, bugünkü Türkiye’ye değil, Arnavutluk’a ait, yani Fatih Sultan Mehmet devrine. Bunu Halil Hoca neşretmiştir, Halil Hoca’nın Arnavutluk’un milli tarihine yaptığı katkı eşsizdir.
• Neticede kendi kaynaklarınız bu kadar, yabancı kaynakların hiçbirini de doğru dürüst etüt etmiş değiliz. Buna maalesef yabancı kolleglerimiz de dâhil. Birkaç meslektaşımız var gerçi; ama bunlar maalesef o eski, kuvvetli ananenin sahibi olacak kişiler değil. Artık ne eski Menage var, ne eski Hammer var, hatta onları bırakın, ne bizim Richard Croitel var, ne de Fransa’nın eski tarihçileri Cloth Kohen gibi adamlar var. Yeni bir nesil yetişti, bunlar belki yapacak çok şey bulamıyorlar, belki de tıkandılar. Zamanımızın Avrupa münevveri de maalesef iyi yetişmiyor.
• Batı medeniyetinin evvelki Akdeniz medeniyetlerinden üstün sadece iki unsuru var; musiki ve filoloji. Batı’nın hakikaten üstün tarafları bu ikisidir. Batı filolojiyi üniversal bir bilim olarak kavramıştır. Cumhuriyet zihniyen ve dünyayı kavrayış yöntemi, bunun üzerinde duruyor. Tarih, coğrafya, musiki… Yeni bir zihniyet değişimi “ben böyle başarırım” diyor.
• Avrupa’nın yeryüzüne önemli bir katkısı daha vardır; zamanları ve mekanları kontrol etmesini sağlayan filoloji, yani dilbilim… Cizvit rahiplerinin daha ortaçağın sonunda uzak Çin’e ve Japonya’ya uzanmasını sağlayan dil bilgileriydi. Benedicten manastırlarının bazıları filoloji fakültesi gibidir. 
• Avrupa, Asya ve Afrika’yı açan araştırmalar, tarihin karanlıklarını aydınlatan keşifler; Mısır hiyerogliflerini, Mezopotamya ve Küçük Asya’nın çivi yazılı zenginliklerini bize ulaştıran bilginler Batı medeniyetinin tipik temsilcileridir.
• Batı bu alandaki teknik üstünlüğü, bilgi birikimi ve onun getirdiği muhakeme gücüyle yaşıyor. Arapları ayaklandıran Arabistanlı Lawrence sadece Şark dilleri ve İslam’da değil, klasik filolojide de ustaydı. İngilizler onun “İlyada” ve “Odiseus” çevirilerine başvuruyor hâlâ. Büyük şarkiyatçıların hepsi Yunanca ve Latinceye vakıftı. Karl Marx hukukçuydu ama eski Yunancayı iyi bilirdi, Latince şiir bile yazardı. 
• “Osmanlı İmparatorluğu Batılılığa teorik planda hazırlanmamıştır.” Batı demek, musiki, edebiyat, felsefe, bilim demektir. Ama bunlar Batı medeniyetinin üstünlüğü anlamına gelmiyor. Bunlar Doğu’da da var, dert o değil.
• Bu hazırlanamamışlık hali aslında doğrudan doğruya 2.Viyana’dan sonra Türklerin askeri teknik gerilemesinden ileri geliyor. O dönemde, hayatta kalabilmek için derhal, hiç vakit kaybetmeden askeri mühendisliğe, tıbbiyeye, baytarlığa ve eczacılığa yöneliyorlar. Bu da tabii Fransızca okumayı, Fransızca çeviri yapmayı gerektiriyor ve iş çözülüyor. 
• Herhalde Türkün en son baktığı Batı medeniyeti kompartımanı edebiyat ve felsefedir. Musiki ile de hala cebelleşiyoruz zaten. Türkler hala musiki bilgisi ve zevki oturmamış bir toplum. Bu arada bir Tanzimat dönemi var, müzisyen padişahlarımız var. Sonra Kemalist dönem var, konservatuarlarımız var, ama hala musiki bilgisi oturmuş değil.
• Batıyı üstün kılan 1,5’uncu unsur ise filolojidir. Tarihin bütün medeniyetleri gramer ve lisaniyatla uğraşmışlardır. Ama bunların hiçbiri dillerin öğrenilmesi, incelenmesi, tarihi evrimlerinin kaydedilmesinde son dört asrın Avrupalıları düzeyine çıkamamışlardır. 
• Pazar günü sonuçları açıklanan üniversite giriş sınavları, içinde bulunduğumuz feci çıkmazı bir kere daha yüzümüze çarptı. Bence üzerinde durulacak facia yüzde 50’ye varan adayın matematik ve fen alanındaki korkunç başarısızlığı değildir. Zira bu dallarda, azınlık miktardaki öğrencilerin her zamanki gibi dünya ölçülerinde başarılı olduğu gözlemleniyor. Türkiye bu dalda çıkmazda değildir.
• Etimolojik sözlük bile hazırlayamadık. İşin esası; bu alandaki çıkmazın nedeni dahi ölçü ve işlek mantık noksanıdır. Türkiye maalesef ortaçağ İslam dünyasındaki filolojik mahareti, hele hele Batı Avrupa’nın Rönesans’tan itibaren edindiği yüksek filolojik kültür birikimi ve beceriyi yakalayamamıştır ve yakalayamamaktadır. Oysa diğer bilim ve sanatların dahi bu daldaki mükemmellik ölçüsünde gelişip yerine oturacağı açıktır. 
• Esasen bu özellik Türkiye tarihine özgü değildir. Eski Yunan – Roma felsefesini, tıb, matematik, astronomi ve coğrafya dalında ele alan, hatta daha da geliştiren İslam ortaçağında; Yunanlı tarihçiler, şairler, tragedya ve epope yazarlarının ciddi olarak çevirilip okunduğuna dair emmare yoktur. 19. yüzyıl Türkiyesi de bu konuda verimsiz olmuştur denebilir. Vakıa Yunan esatiri (mitoloji) ve edebiyat tarihi üzerine yapılan bazı – basit çevirilerin ve kompilasyonun ortaya konduğu gerçektir; ancak 19. yüzyılın Türkiyesi’nin klasik araştırmalarla filolojik yönden ilmi bir başlangıç yaptığını söylemek güçtür. 
• Buna karşılık temelleri 18. yüzyılın ortasında Johann Joachim Winckelmann (1717-1768) tarafından atılan klasik arkeoloji ve modern sanat tarihi Osmanlı Türkiyesi’ne aşağı yukarı 150 yıllık bir gecikmeyle, ama hem bir bilgi dalı olarak, hem de müesseseleşerek gelmiştir.
• Aslında Türkiye’de Yunan-Roma kaynaklarına yönelmek bazı Batıcı veya aksine muhafazakar Doğucu çevrelerin yorumladığı gibi, medeniyet çevresini değiştirmek değildir. Eski Akdeniz bir bütündür. S.D. Goitein’in ileri sürdüğü gibi Ortaçağ İslam dünyası Yunan-Roma dil ve düşüncesine ve yöntemine bir ölçüde Roma’dan sadıktır. (O Tacitus’un Yahudiler hakkındaki bilgisizce yazılarını zikreder ve İslam alimi Şahrastani’nin Kitab’ul Milel ve’n Nihal’de geçmişin kavimlerini ne kadar titizce araştırıp betimlediği üzerinde durur.) Gerçekten de bir Garb Şark ikilemi ve Hıristiyan- İslam dünyası gerilimi Hıristiyan Batı’yı aktaran ve benimseyen doğuluların pek peşin hükümle ve bilgisizce kabul ettikleri bir ayrım ve kutuplaşmadır.
• Batı, Rönesanstan sonraki Batı bununla ortaya çıkmış değildir. Rönesans’tan itibaren bizim bildiğimiz Batı, yeni fikirlerin, tenkitçi düşüncenin, tarih şuurunun ortaya çıktığı bir alemdir ve tarihe şuurla bakan Batı’nın insanı, bunu aslında büyük ölçüde klasik filolojiyle yapmıştır. Yani bu akımın ve yöntemin bir denizin içinde bulunmakla alakası yoktur, hatta denizi dışardan tetkik etmekle, denizi gözlemlemekle bu iş başlamıştır.
• Onun için ki biz hümanist düşünce dediğimiz zaman, kendisinden evvel okuyan, yazan herkes Latince bilmesine rağmen Petrarca’yı işin başına koyuyoruz; çünkü Petrarca, Romalıların, yani eski Roma şiirini yaratan o parlak dili, edebiyatı yaratan insanların nasıl adamlar olduğunu bizatihi, o metinleri tetkik etmekle, incelemekle işe başlamıştır ve bu yöntem ta en parlak temsilcilerine kadar, 19. yy.’da Theodor Mommsen’lere kadar ilerlemiştir.
• Aslında metinleri incelemek, metinlere eleştirel gözle bakmak ve bir tarih şuurunu bu yolla elde etmek; rivayetlere değil de, ana kaynaklara dayanarak zaman içinde değişen insanı veya zaman içinde değişmeyen insanı tetkike yönelmek; bildiğimiz gibi 8.,9. yüzyılın Araplarında, ve daha doğru deyişle İslam dünyası diye bilinen Ortadoğu dünyasında da vardır.
• Bu özellik kaybolduğu an, tercümeden ve metin incelemesinden vazgeçildiği an, ilk önce tarih şuuru ve tarih tetkiki, ardından da toplumu değerlendirme dumura uğramaktadır. 15. yüzyıldan sonra 16. ve 17. yüzyılın Osmanlı toplumu bir anlamda artık tarihçi bir toplum değildir. Osmanlı aslında bizim kendi kaynağımız dediğimiz Arap-Fars edebiyatına bile yoğunlukla ve doğru gözlemle 18., 19. asrın modernleşmesi içinde eğilmeye başlamaktadır. İranlılar için bu daha da hazindir, çünkü Türklerin yaptığı Hafız şerhlerinin kalabalığına rağmen, İran’da böyle bir şey yoktur. 
• Osmanlı toplumunda bu tarih şuuru noksanlığı Müslümanlar kadar, gayrimüslimler açısından da mesela Museviler için de söz konusudur. Yahudi
• 17. yüzyılın hepimizin tanıdığı Katip Çelebi’si “İrşad’ül Hayara ila Tarih-ül Yunan Rum ve Nasara”, yani “Yunan- Roma ve Hıristiyan Tarihleri Üzerine Hayırlı İrşadlar, Uyarılar” adlı bir risalesinde Yunan, Roma medeniyetinden bazı özgün terimleri ve tabirleriyle bahsetmektedir. Mesela; “onların istanos politikos dedikleri siyaset-i medeniye’dir” diye başlar ve Aristoteles’in hepimize malum, devr-i daiminden bahseder. Monarşiler aristokrasiler, demokrasiler ve Hıristiyanlık’tan söz eder; öyle anlaşılıyor ki Katib Çelebi Yunanca biliyor ve Latince’de de biraz bilgisi vardır.
• Gene 17. yüzyılın müverrihlerinden Hüseyin Hezarfen ki 1690’larda İstanbul’da öldü, “tarih-i Devlet-i Rumiye”, yani “Roma Devleti Tarihi” adlı meşhur eseri de; eski Yunan’dan, Roma’dan ve Bizans’tan bahsetmektedir. Fakat burada ne bir filolojik metin analizi söz konusudur, ne de Yunan düşüncesine, antik siyaset felsefesine Katip Çelebi gibi eğilme söz konusudur. Bu istisnaların dışında 18. yüzyılda küçük bir alaka başlamaktadır. Aslında 18. yüzyıl bizim Türkiye tarihinin ve Osmanlı tarihinin az bilinen devridir. Fakat, 19. yüzyıldaki gelişmeyi, açılmayı bunsuz bilmenin mümkün olmadığı da açıktır.
• 18. yüzyılın Osmanlı İmparatorluğu’nda artık bir anlamda bir aydın sınıf doğmaktadır. Bunlar yaşadıkları mekanın ötesini merak ederler. Sefaretnameler bunun canlı bir örneğidir. Yaşadıkları zamanların ötesini merak ederler ve bu merak da aslında filolojik bir donanımla birlikte gitmeye başlamaktadır. Öyle anlaşılıyor ki 18. yüzyılın Osmanlı Türkiyesi bir ölçüde imparatorluğun eski yaşam biçimi ve dünya görüşünün kalıplarını kırmaktadır, ama bu sınırlı bir ölçüde olmaktadır. 
• Ortodoks Hıristiyanlar arasında kilisenin hakimiyeti eski Yunan, metinlerine eğilmeyi önlemektedir, ki bu 10. ve 11. yüzyıllarda Bizans’ta başlamıştır. Bizans ilk asırlarının aksine Latin edebiyatını ve Latin dilini kesinlikle dışlamaktadır ve bu ksenofobi Latin diline ve Latin edebiyatına karşı, elan yani Osmanlı devrinde devam etmektedir.
• Bugünkü Yunanistan’da da Latince eğitimi hiçbir şekilde Batı Avrupa’daki tadar güçlü değildi ve değildir. Latin kaynaklarını, yani eski Yunan medeniyetini çağdaş dünyaya taşıyan bir uygarlık olan Roma uygarlığının tanınması konusunda bir ihmal vardı. 19. yüzyılda Osmanlı düşüncesi ve tutumu değişiyor. Bildiğimiz önemli yazarlarımızın, fikir adamlarımızın hemen hepsinin Eski Yunan edebiyatından iyi kötü tercümeleri vardır. Nabizade Nazım “Esatir” (Mitoloji) diye bir çeviri kitap derliyor. Şemsettin Sami, iki kere baskısı yapılan, çok enteresan, gene “Esatir başlığı altında “Mitoloji” diye küçük bir risale yayınlıyor. Mustafa Nuri o devrin önemli Batıcı aydınlarından, “Tarih-i Esatir-i Yunaniyan” ve gene 1913’te Mehmet Tevfik’in en çok kullanılan “Esatir-i Yunaniye”si mitolojisi üzerine (-aslında çeviridir)
• Klasik Yunan ve orta zaman İslam kaynakları yeniden ele alınmalıdır. Filoloji ve tarih toplumu yorumlarken en sağlam anahtarımız olmalıdır. Zira klasik filoloji artık eski kaynakların ele alınıp incelendiği gerekçesiyle ihmal edilen bir dal oldu ve klasik diller öğretilmiyor. 
• Batı Medeniyetinin ayırıcı vasfı: Batı medeniyeti Sanayi Devrimi’ni yaratan bir dünyadır. Fakat iki asır içinde sanayi medeniyeti de evrenselleşmiştir. O zaman Batı’nın ayırıcı kıstasının ne felsefe, ne matematik, ne coğrafyacılık, ne tarihçilik, ne fizik, ne kimya ne de tıp olduğunu söylemek mümkündür. Bunlar Batı’dan önce Akdeniz dünyasında çok önceden vardı ve kurumlaşmıştı.
• Bugünkü Batı’nın ayırıcı özelliği İtalya’nın 12’nci yüzyıl Rönesans’ıyla başlar; o da musiki, filoloji ve Hıristiyanlık dogmasına karşı çıkan hareketlerdir.
• İtalya’dan doğan Batı musikisi Akdeniz’in diğer bölgelerinde görülmez ve Avrupa medeniyetinin ayırıcı bir niteliğidir.
• Filoloji yani dilbilimi, eski çağlardan beri Doğu’da vardı; Asurlular ve Kaldeliler gibi Sami ırktan, hatta Hititler gibi İndo-Avrupa kavimler apayrı bir karakteri olan Sümer dili ve edebiyatını hep muhafaza ediyorlardı.
• İslam dünyası hadis ve fıkıh metinleri dolayısıyla filolojik dalda uzmanlaşmıştı.
• Ama yerküreyi fetheden bir dilbilim Avrupa medeniyetinin ayırıcı vasfıdır. Nihayet kilisenin kurumlaşmış dogmalarını Floransalı Savanorole, Bohemyalı Ian Huss gibi din savaşçıları veya Floransalı Pietro Ponponazzi gibi düşünürlerle alttan alta oyan hareketler Avrupa tarihine damgasını vurur.
• Avrupa kendisi Katoliklikten vazgeçemese de Kitab-ı Mukaddes metinlerini filolojik olarak sorgulayan, tashih eden Rotterdamlı Erasmus ve muhtelif cephelerde Roma kilisesini dışlayan Protestanlığın ülkesidir. İşin ilginç tarafı bu sorgulama ve düzenleme eğilimi Roma kilisesi içinde de başlamıştı.

Ele aldığımız dal olan tarih yazıcılık alanında hatta islam tarihçiliği
diyeceğimiz bölüm dahi Türk düşünce çevrelerinde fazlaca
incelenmiş değildir. Bunun sebepleri muhteliftir. Gerçi islam
tarihçiliği Arapça kaleme alınan eserlerin alanıdır. Ama o tarihçiliğin
kökenindeYunan-Roma’yı hatta ibranileri ve Aramca eserleri
görmemek mümkün değildir. Şurası bir gerçektir; bugün islam
dünyasında dedelerinin muhteşem tarihçiliğini inceleyenlerin
ibn-i Haldun’un ve Reşidüddin’in kullandığı kaynaklara ula-
şacak filolojik birikimleri yoktur. ikinci bir neden; doğrudan doğ­
ruya muhteva ile ilgilidir. islam coğrafyasının tarihine evveli ve
aheriyle intibak etmeyen hatta merakı dahi sınırlı çağdaş Müslü-
man dünyanın, Ortaçağ islam dünyasının mütebahhirlerinin merakına
ulaşmaları ve kavramaları mümkün görünmüyor. Endü-
lüslü ibn-i Haldun’un zamanları ve mekanları kapsayan merak
ve bilgisi veya Horasanlı Şehrastani’nin Kitab’un nehai ve’l
milel’indeki gibi dinler üzerindeki merak ve sağlam bilgisinin 
muadilini bulmak bugün çok zordur.

Netice itibariyle bu Roma eserlerini, Tacitus gibilerini ve
M.Ö. 1. ve 2. asır tarihlerini incelediğimizde bunlar için bir fikir
ve sonrası için de bir hareket noktası ediniriz, Roma annalleri
(yıllık) sayesinde. Batı Avrupa tarih konusu oluyor.

Türkler için böyle bir şey var mı? Çok eski tarihimizi Çin
kaynaklarından arayacaksınız, Sanskirit kaynaklarından, eski
Pehlevi kaynaklarından. Bunların çoğu ise incelenmemiş
dönemlerdir ve ilmi mevzulardır. Filolojik bakımdan bu dallar
çok problemlidir. Çin tarihinde Shang devri kaplumbağa
yazıtlarını inceleyeceksiniz, yani Sinoloji’de bir devrim yapıp
Türkler için birşey çıkartacaksınız. Bunlar kuşkusuz Roma
tarihi malzemesi kadar incelenmiş malzeme değil; onun
için Türkler’in tarihi çok karanlıktır. Mevcudiyetleri malumdur
ama tarih karanlıktır ve zordur, derlemesi; tarih yazımı
işi çok zordur. Kuru Latince bilerek, Batı Avrupa için mesela
M.Ö. 2. asrın tarihine inebilirsin, ama bizde bir iki filolojik
dalla hatta M.S. 5. asra dahi kolay gidemezsin. Çünkü bu
asırlar için hem Çince, hem Bizans, hem İran, Hint kaynaklarını
bileceksin ve keçi boynuzu gibi bir bilgi paketi elde edeceksin.
Üstelik Bizansın bu dönemi iyi bilinmez; Persler ve
Sasani devri tetkikleri Roma tarihçiliği kadar iyi değildir.

Ortodoks kilisesi herkese malum ki, klasik Hellenizme ve
Hellenlerin eski tarih ve kültürüne ve hele bunun Rönesans’taki
yeni yorumuna kapılarını kapatmıştır. Reformasyon
bu kapanışın başlıca nedenidir. Bu arada filoloji ve Neohellenist
kültür, kilise sayesinde değil, ona rağmen ferdi
olarak Avrupa’ da eğitim gören veya Avrupa etkisi ile Ion
adaları gibi yerlerden oluşan çevrelerden alınmıştır. Osmanlı
İmparatorluğu’nun Müslüman unsurunun Hellenizm ve
hele Latin kültürü ve diliyle ilgisi ise, Ortaçağ islamı’nın aksine
çok geridir. Greko-Romen kültür, Ortazaman islamı’nın
temel taşı idi; Aristoteles, Demokritos, Ptolemaios, Platon,
Galenus, Hippakrat üstad olarak bilinirdi. Yunan dili Arap-
ça’ da yeni kavramlar yaratılmasını intaç etmiştir. Fakat ll.
asırdan itibaren bu süreç durdu. Osmanlı İmparatorluğu’nda
Ortodoks kilisesi, Roma hukukunu izlemiştir, ama bu tevarüs
hukukun kavram (kurum) instituones ve principia’larını
Latin metinlerinden takip ederek değil, geç Bizans kodifikasyonların
taklidi şeklinde olmuştu. Aslında Roma İmparatorluğu,
Roma yurdu ve Romalı sıfatını taşıyan Bizans camiası
Roma dünyasını tanımıyordu. Kendisine Roma İmparatorlu­
ğu, Romalılar diyen bu halk içinde Latince bilen belki birkaç
kişiydi.

Diğer yandan arkeoloji ilmi ve arkeologlar sahneye çıktı-
lar, öncüleri Osman Hamdi Bey idi. Müzehane-i Hümayun’u
(imparatorluk müzesini) kurdu ve 1875’te bu müzenin içinde
bir arkeoloji okulu açtı. Bu zümrenin Türkiye’ deki klasik
dünyayı seven ve öğrenen bir öncü grup olduğu anlaşılıyor.
Bu eski dünyaya açılan bir pencere idi. arkeoloji dalındaki bu
havaya rağmen Osmanlı eğitiminde henüz klasik bir bölüm
yoktu, İstanbul Edebiyat Fakültesi’nde 1900-1915 arasında
Greko-Romen tarihi, eski Şark tarihi bölümünde okutuluyordu.
Anane hep sürdü. Türkiye’ de Asuroloji ve Hititoloji gibi
dallar, klasik filoloji ile birlikte doğup ondan daha çok kuvvetlendiler;
bu da garip bir tecellidir. 

Cumhuriyet devri üniversitelerinde klasik filoloji dalına
önem verilmiştir. Bu arada 1933’te Hitler Almanyası’ndan
kaçıp ülkemize sığınan Alman alimleri, mesela George Rohde
gibileri bu dalda hayli öğrenci yetiştirmiştir. Hümanizma
akımı aslında kendisi ne olduğu anlaşılmadan, şık bir isimle
küçük gruplar arasında bu zamanda ilgi çeker. Gerçi bu genç
alimler grubu, klasik dünya dillerinin ve Ve mitolojisinin aşı­
ğıdır; ama mensuplarının güçlü bir tarih bilgisi, sosyal bilim,
felsefe, mantık birikimi olduğu söylenemez. Total kültür
adamı ve filozof vasfına layık tek adam rahmetli Nusret Hı­
zır’dı; o da verimli bir yazar olmadı, ama nesilleri yetiştirmeye
gayret eden sabırlı bir öğretmendi.

Tarih kaynaklarını bilmemek bu kaynakların çevirisinin
noksan olduğu Türkçe’ye çevirilerini yapmamak ve zaten
bunları kullanmamak en mühim noksanımızdır. Tarih metin
ve filoloji demektir. En çok bu noksan üzerinde durmak gerekir.

By Bilge Tonyukuk Enstitüsü zaman: Ekim 02, 2015

Discover The Potential; Gücü Keşfet

Arap dünyasını dili ve edebiyatı yaşatır

Bugün bir Arabı bir zaman makinesiyle 10’uncu asırdaki Abbasi İmparatorluğu’ndaki dedelerinin önüne çıkarsanız hiçbir sendelemeye uğramadan aynı nükte, aynı şiir, aynı cümle kuruluşu ile mükalemeye devam eder. İşte Arap dünyasını yaşatan budur: Dili ve edebiyatı Pazar – 7.9.2008

Sitene Ekle

.  |  İlber OrtaylıTüm Yazıları »

Arapça Sami dillerdendir. Sami ismi Hz. Nuh’un oğullarından Sam’a dayandırılır. İki asır önce dünyadaki diller böyle tasvir ediliyordu. Mesela, geniş sahada konuşulan Hindo-Avrupa diller Nuh’un oğlu Yafes’e dayandırılır, bunlara Yafetik diller denirdi. Mısır ve Habeş dili diğer oğul Ham’a izafeten Hami (Hemitik) diller diye adlandırılmıştır.
Giderek mukayeseli filoloji disiplini, grameri coğrafya ve tarihle beraber incelemeye başlayınca sınıflamalar değişti. Sami dillerin doğu, güney ve batı grubu vardır. Doğu grubu Akadcadan çıkan Asuri ve Keldani gibi dillerden oluşur ki bunlar hemen hemen ölmüştür.
Batı grubunda ise Aramca ve İbranca gibi nadir gruplar halinde yaşayan diller bulunur. Bu grupta bulunan Fenike dili Lübnanlıların atalarının diliydi ki, bu kavim çağdaş dünyaya alfabelerini hediye etmiştir. Kartacalılar da bu dili konuşurdu ve bugün sadece küçük Malta adasının sakinleri bu dili konuşuyor. Güney Sami grubu ise Arapçanın muhtelif dallarını kapsar.
Bugün muhteşem Arapçayı 250 milyon insan konuşuyor. Lisanın sınırları Basra Körfezi’nin sınırlarından başlıyor; İran ve Türkiye’deki azınlık bir grup; Arap dünyasının ta Atlas Okyanusu’na kadar uzanan bütün üye ülkeleri; Moritanya, Çad, Sudan ve Somali gibi kara Afrika ülkelerinde de kısmen anadil ve resmi dil olarak kullanılıyor.
Bu geniş coğrafyadaki Arapçanın yeknesak bir ağız ve lehçe ile yaşamadığı aşikar. Arap dilinin lehçeleri arasında anlaşmak için bazen tercüman gezdirmek gerekir. Ama işte orada şapkamızı çıkaralım. Bu kavmin lisanı herhangi bir Batı dilinden çok daha önce yazıya dökülmüş ve klasikleşmiştir.

Yakın akraba olduğu bütün dilleri sildi
İslamiyet bu klasikleşmede önemli rol oynamıştır. 632 yılında yani Hicret’ten 10 sene sonra Müslümanların peygamberi Hz. Muhammed ebediyete intikal etti. İlk birkaç yıldan sonra Halife Hz. Ömer’in orduları bugünün Arabistan yarımadasından taşarak Mısır, Suriye, Filistin, Lübnan, Irak ve İran’ın bir kısmını ele geçirdi.
Bu yerlerde son tetkiklere göre sadece bazı yerlerde Arapça konuşuluyordu. Yaygın olarak kullanılan Aramca ve Mısırda kullanılan Kobtça gibi dillerin dışında, Ukba bin Nafi’nin fethettiği Kuzey Afrika’da Berberce gibi diller de yaşıyordu. Arapça kendisine yakın akraba olan bunların hepsini sildi. Bu bir barış içinde, kapalı bir anlaşma ile vukua geldi.
Bugünkü Arap alfabesindeki 29 harf, konuşulan ve yazılan Arapçayı ifade eder hale geldi. Hal böyleyken Arapçanın yaşayan lehçe ve ağızları üzerinde sayısız araştırma yapılıyor. Belki bunların bağımsız bir Sami dil olarak teşekkülü arzu ediliyor ama olmuyor. 250 milyonluk dünyada okul gören Arap çocuğu bu dili hususi tecvit kurallarıyla ve şiirle konuşmayı öğrenmekten bıkmıyor, bu meşgaleyi adeta bir çocuk oyunu haline getirmiş.
Aynı şey bir zamanlar Batı dünyasında Fransız halkı arasında da yaygındı, orada bu adet bırakıldı. Oysa bugünün Arabını bir zaman makinesiyle 10’uncu asırdaki Abbasi İmparatorluğu’ndaki dedelerinin önüne çıkarsanız hiçbir sendelemeye uğramadan aynı nükte, aynı şiir, aynı cümle kuruluşu ile mükalemeye devam eder. İşte Arap dünyasını yaşatan budur. Dil ve edebiyat…
Bizim dünyamızdaki Arapça BM’nin çalışma dilidir. Artık ilim dili olarak kullanıldığını söylemek kolay değildir. Hatta son istatistiklere göre Arapça, Farsça ile karşılaştırılamayacak kadar fakir bir tercüme edebiyatına sahiptir. Anlaşılan, mazideki büyük tercüme faaliyeti durmuştur.

Arapça medeni insanların kültür hafızasından çıkmaz
Fakat Araplar dil ve şiirlerini hâlâ iyi öğrenirler ve İslamiyet dolayısıyla da Arapça; Hindistan’dan Moritanya’ya, Türk dünyasından Balkanlara kadar dini dil olarak kullanılmaya devam eder. Bu ülkelerin ulusal dillerinde Arapça belirgin ölçüde lugat ve grameri etkilemiştir. Gene Afrika’da kullanılan Svahili gibi dillerde ve Urdu dilinde Arap alfabesi yaygın olarak kullanılırdı.
Roma’nın alfabesi olan Latin alfabesi bu ülkelerin çoğunda kabul edilmekle birlikte, özellikle eski bir İndo-Avrupa dili olan Farsçada ve Urducada kullanılmaya devam ediyor. Hatta Tacikistan’da Rus Kiril alfabesini devlet ısrarla kullanımda tutsa da, okur-yazar tayfa çoktan Arap alfabesine geçti bile.
Medeni insanların kültürel hafızasından Arapçayı çıkarmak mümkün değildir. Yakın kardeşi İbrancadan daha güzel ve kıvrak olduğunu Bernard Lewis gibi alimler bile söylemektedir. Özellikle de Fransızların egemen olduğu Cezayir’de aydın zümre bu dili kaybetse de, gelecekte Mağrip ülkesinin, Arapçanın dirilişini yaşaması kaçınılmazdır.

Türkler bu dili yeterli ve gerekli miktarda ithal etmişlerdir
Fiillerin çekimindeki zenginliği anlamak biz Türklerin kendi dillerindeki özellik dolayısıyla mümkündür. Dolayısıyla yabancı dilden Arapçaya çevrilemeyecek hiçbir kavram yoktur. Doğru ve yaratıcı bir düşüncenin de Arapçada kendini ifade edememesi söz konusu olamaz. Ama bir dilin kendi özelliği onun gelişmesi için yeterli değildir; sahiplerinin bunu kullanması gerekir.
Mensubu olduğumuz İslam dünyası bu dili kullanmıştır. Hatta XIX. yüzyılda Türkler Şanizade ve Cevdet Paşa gibi bilginlerin şahsında geniş bir doğabilim-sosyal bilimler lugatını bu dilde yaratmışlardır. Keşke kendi dilimizde de yaratsalardı.
Bununla birlikte şu kadarını söyleyelim ki Arap dili bize daha çok İranlıların sayesinde girmiştir. Ve Arapçada Türkçe ve Farsça kelimeler nispeten az olmasına, hele Türkçe daha çok günlük dilde ve askerlikte kullanılmasına rağmen Farsça ve Türkçeye Arap dili geniş ölçüde ithal edilmiştir. Dilde sadeleşmede bir sınır olduğunu bu yüzden kabul etmek gerekir. Türkler Arapçayı zevkli ve makul bir biçimde, dillerine yeter ve gerek miktarda ithal etmişlerdir.

Farsçayı ihmal etmeyelim

13-09-2008

Sitene Ekle

.  |  İlber OrtaylıTüm Yazıları »

Farsça bugünkü dünyanın yaygın ve kalabalık dillerindendir. Gerçi Çince gibi 1,5 milyar insan tarafından konuşulmaz ama o dil gibi belirli bir coğrafyaya da kapanıp kalmamıştır. Her ne kadar İngilizce ve İspanyolca gibi yerküreye yayılmasa da, Asya’nın ortalarından Akdeniz’e kadar yayılan, konuşulan eski bir edebi dildir. Bugünün Rusçası gibi kalabalık bir halk topluluğu tarafından konuşulan ve başka milletlerle de anlaşma aracı olan bir dil değildir ama milletlerin hayatına ve kimliğine girmiştir.

Türk milleti için çok önemli bir kaynak
Bu eski dilin yazıya geçişi 3 bin yıla yaklaşır. Bugünkü Farsçanın klasik biçimi ise 12 asır önce tamamlanmıştır. Yani herhangi bir okumuş İranlı 900’lerde yazılan bir şiiri terennüm eder ve 1200 yıl önceki atalarıyla bir araya gelebilse rahatça konuşur ve yazışır. Bu vasfa bugün edebiyat ve diliyle övünen birçok kavim sahip değildir.
Ahamenişler hanedanının yönettiği Balkanlar’dan Hindistan’a, Ukrayna’dan Mısır’a ve Yemen’e kadar uzanan dünyanın yazıştığı ortak dil Farsçaydı ve bugünkü Farsçanın atası olan bu dil çivi yazısı ile yazılırdı. Roma İmparatorluğu’nun çağdaşı Partlar ve sonraki Sasaniler İran’da aynı dilin arkaik formunu kullanırdı. Bu özgün yazıyla yazılıp konuşulan dile “Pahlevi” deniyor ki dünyamızın edebi, idari, dini bir dilidir. Ve bilhassa Türk milletinin tarihi için çok önemli bir kaynaktır.
İran’ın eski efsaneleri ve metinleri bugüne kadar uzun tarihi yolculuğunu rahatça yapmıştır. Büyük şair Firdevsi veya Fars deyişiyle Firdosi, ölümsüz “Şehname”sinin binlerce beytini edipler ve şairlerin eserleri kadar, çarşıdaki esnaf ve dağdaki çobanlardan da derlemiştir. Arap fethiyle kaybolacak eski dil ve edebiyatı yeniden diriltmek kendisinden evvelki Dakuki gibi şairlerin başaramadığı, sadece onun İran’a yaptığı bir hizmettir.
“Bisîy renc bordem der in sal-ı sî / Acem zindekerdem bedin Parsî (Otuz yılda çok zahmet çektim / Acemi böylece bu Fars dilinden yarattım)”.

Belli ki güzellikten anlayan bir kavmin işi
İslamlaşma döneminde Arapça, Farsçanın içine girdi ama bu dili konuşup yazanlar kendi özgün üsluplarıyla o lügatte değişiklikler yaptılar; asıl ilginci Arap alfabesini de kendilerine göre ıslah ettiler. Asırlarca kullandığımız Arap alfabesi İran’ın tezgahında işlenen türdür, Arapça kelime haznemiz de Farsçadan geçmiştir. Fars şiiri ecdadımızın benimsediği, uyguladığı bir zenginliktir, Türk şiirine bir müzikalite kazandırmıştır. Bu utanılacak bir durum değildir. Güzellikten anlayan bir kavmin uygulaması olduğu açıktır.
Farsça İndo-Avrupa dediğimiz dil grubunun en önde gelen seçkin örneğidir; gerçi bu dilde diğer İndo-Avrupa dillerde görülen erkek-dişi ayrımı ve harfi tarif yoktur ama mesela İngilizce bile hemen hemen bu durumdadır. Dilin yakın komşuları İran’daki Lurca Beluci ve Luci Pakistan’daki Urduca, Kürtçe, Ermenice ve Osetçedir.
Türklerin Farsça ile ilişkisi İslamiyetten önce başlamıştır. İslami devirlerde özellikle de Türk kavminin İran’daki serencamı esnasında geniş ölçüde benimsenmiştir. Ne var ki, İran’daki Selçuklular ve Afganistan’daki Gazne hakimiyeti esnasında Fars dili sarayda ve idarede kullanıldığı halde orduya katiyen girememiştir. Bu nedenle askerlik Türk dilinin tarih boyunca geliştiği alan olmuştur. Başarılı bir mareşal olan Gazneli Sultan Mahmut Farsça pek bilmezdi, Firdevsi’nin kendisine takdim ettiği “Şehnamesi”ni anlayacak durumda değildi.
Farsça bugün İran’da, Afganistan’da ve Tacikistan’da konuşulan ve yazılan resmi dildir. Gerçi bu ülkelerden önemli miktarda Türk dili konuşan, Arapça konuşan, hatta İran’daki gibi Aramca konuşan Suryani Hırıstiyanlar ve Ermenice konuşan Ermeniler vardır; ne var ki Fars dilini bu azınlıklar ve halk gruplarının aydınları da en azından İranlılar kadar benimsemiştir.

Modern okullarda öğretilirdi
Bundan başka Farsça Buhara ve Semerkant gibi Orta Asya kentlerinde konuşulan ve bilinen bir dildir. Basra Körfezi’ndeki Bahreyn adasında Farsça, Arapça kadar rahatça kullanılan bir dildir. Farsça yaygın coğrafyada ölmeyen bir edebi dildir ve fakir-zengin, esnaf-öğretmen, çırak-öğrenci onun sahibi olan her sınıftan insan o dili edebiyatı ile iyi bilir. Bu durum dünyada İranlılara ve sadece Fars kültürüne uygun bir özelliktir denebilir.
Farsça Türkiye’de 19’uncu yüzyılda dahi başta saray okulu Enderun olmak üzere, hatta Galatasaray ve Mülkiye gibi modern okullarda öğrenilirdi. Sicil-i Ahval dosyalarına baktığımız zaman Osmanlı memurlarının önemli bir kısmının bu dille tanışık olduğu görülür. Mevlevi tarikatı ve Rufailerin içinde Fars dilinin uzmanları vardır. Hafız ve Mevlana şerhlerinin en esaslıları Osmanlı toplumunda yapılmıştır.
Zamanımıza doğru dahi bu dilin beynelmilel uzmanları vardı. Başta Necati Lugal sonra Ahmet Ateş, sonra daha genç kuşaktan Tahsin Yazıcı, Adnan Sadık Erzi, Meliha Anbarcıoğlu hoca bunlardandır. Gerçi aksi söylenir ama medreseliler bile bu dile hayran olmuştur. Ünlü Ahmet Cevdet Paşa Farsçayı iyi bilen medreselilerdendir.
Türk toplumu bugün bu alanı ihmal ediyor. Oysa İran kültürü dediğimiz zaman bu adı bile daha çok İran’daki hakimiyetimiz sırasında biz onlar için kullandık. Türk kavmi için ta ilk çağdan bugüne kadar çok önemlidir. Dilimizin ve kültürümüzün önemli kısmını İransız anlayamayız.

Latincenin ölüsü de canlısı kadar çekici

09-08-2008

Sitene Ekle

.  |  İlber OrtaylıTüm Yazıları »

Latince 2 bin 700 yıl önce bugünkü İtalya yarımadasında sadece konuşulan değil, bir ölçüde kayıtlara geçen bir dildi. Aşağı yukarı miladın 5’inci asrından sonra ise Latincenin artık bir halkın günlük dili olarak konuşulduğunu söylemek çok zordur. Ama okumuş insanların ortak konuşma ve anlaşma dili bütün Avrupa milletlerinin edebiyat ve bilimde kullandıkları dildi.
Asıl önemlisi, uzun asırlar boyu devletin ve hukukun dili oldu. Arapça dışında hiçbir dil beşeriyetin hukuki düşüncesini Latince kadar ifade edemez, işin ilginci Arapçayı kullanan İslam hukukunda Latinlerin hukuk dili ile ilginç muhakeme yürütme ve terminoloji birlikleri vardır.
Latince doğduğu İtalya’da, kendiyle hiçbir alakası olmayan dillerle de bir arada yaşadı. Mesela Etrüsklerin dili Latincenin mensup olduğu Hint-Avrupa dilleriyle alakasızdı. Zamanla Roma’nın fethedip ilerlediği Apenin Dağları’nın kuzeyindeki Avrupa’da en geniş olarak konuşulan Keltlerin dili de böyleydi.
Az kalsın Roma’yı tarihten silecek derecede ilerleyen Hannibal’in Kartaca’sı ise Sami bir dil konuşuyordu. Kartacalılar Fenikeliydi ve bugünkü kardeşleri de Malta’da yaşıyor.
Roma MÖ 2’nci asırda Apeninler’in kuzeyine sızdı. Birinci asırda Atlantik kıyılarındaydı, müteakiben İngiltere’ye çıktı. Bütün bu dünyadaki Kelt ve onlarla alakasız dilleri konuşan Germen kabileler, Romalılar ve onların Latinceleri sayesinde uygar dünyaya ve beşer tarihine takdim edildiler.
Konuştukları dillerin yüklü miktarda Latince kelime ve deyim almaması kaçınılmazdı. Felsefi, ilmi ve hukuki faaliyetlere giriştikleri, şiir yazdıkları zamansa düpedüz Latince kullandılar. 1000 seneye yakın zaman birtakım garip deyimler ve uydurmalarla yazdıkları bu Latince, “Latina vulgata-avami Latince” adını taşır.
Ne var ki, Rönesans’ın parlak İtalya’sının ilk başarılarından biri; Petrarca gibi öncülerin klasik Roma dünyasının metinlerini, şair ve yazarlarını inceleyip eski dünyaya nüfuz etmeleri ve klasik Latinceyi yeniden inşa edip o alemle kaynaşmalarıdır.

Yunancaya boşuna direniş
Latince İtalya yarımadasında, güney kıyılarında ve Sicilya’daki Yunanca ile onlara direnen bugünkü Arnavutların uzak akrabaları Messapilerin diliyle komşuydu. Aniden büyüyen imparatorluk İtalya yarımadası ve Sicilya’da Latincenin yoğun olarak kullanılması; Kuzey Afrika’daki Leptis Manga’da (bugün Libya’da), İberik yarımadasında bugünkü Cordoba’da, Orta Avrupa ve Balkanlar’da kurulan bazı kolonilerde, yurdumuz Küçük Asya’nın Efes, Antakya gibi merkezlerinde bazı cemaat gruplarında Latincenin bir ölçüde yayılmasına ve kullanılmasına neden oldu.
Ama Roma’nın Helenizm devrini yenmesi doğrusu mümkün değildi, zaten öyle bir niyeti de yoktu. Akdeniz’in doğusunda Yunanca bütün gücüyle yaşadı.
6’ncı asırda Doğu Roma’nın büyük imparatoru Justiyanus -ki anadilinin Latince olduğu açıktır- Yunancaya karşı boşuna direndi. Roma hukukunun dili Latince olarak kaldı. Ama Yunanca Doğu Roma’nın diliydi. Her şeye rağmen Küçük Asya’da Yunanca da Aramca da Kobtça ve Ermenice gibi diller ve birtakım lehçelerle bir arada yaşamak zorundaydı.
Doğu dünyası Latinceyi tanımadı. Sadece normal Doğu Roma okumuşu için değil, bayağı bilgili Doğu Roma alimleri için de Latince mesela “İskit barbarlarının dili” idi. Onu bu uzun asırlarda yaşatan artık o dili konuşmayan ama yazan İtalya Orta ve Batı Avrupa, İspanya ve Britanya oldu. Hıristiyanlaşan barbar kavimler onu edebi, dini ve hukuki dil olarak alıyorlardı.
Ortaçağlar boyunca uyanan milli devlet ve toplumlara rağmen 18’inci yüzyıla kadar üniversitede dersler Latince yapılıyordu. Hatta Prag Üniversitesi’nde Almanca ve Çekçe derslerin yanında Latince de devam ediyordu.
Gelişen Protestanlığa ve milli edebiyatlara rağmen, Almanca konuşulan dünyada da bu özellik 18’inci yüzyıl Aydınlanma dönemine kadar sürdü. Bugün dahi Alman üniversitesinde Latince bir doktora tezi teslim etseniz hiçbirinin reddetme hakkı yoktur. Macaristan krallığı kendisiyle dil olarak hiçbir alakası olmayan Latinceyi sırf Almanca kullanmamak için 1848’e kadar bütün idarede ve yargıda kullandı.

Latincenin büyük etkisi
Latincenin üslup ve tabii sözlük hazinesi Avrupa’nın civarındaki bütün dilleri etkiledi. Aslında bugün Latin dili denilen grubun içinde mesela İtalyanca ve Fransızcanın cümle yapısı olarak Latinceyle yakın ilgisi yoktur. İtalyan öğrenciler çok kötü Latince cümle kurarlar. Ne gariptir, bu grupta Latinceye en yakın olanı Romence ve Portekizcedir.
Ama mesela Hint-Avrupa dilleriyle alakası dahi olmayan Türkçeyi ele alalım; Latince kelime hazneniz iyi ise cümleyi Türkçe düşündüğünüzde birçok İtalyan ve Fransızdan daha doğru Latince yazabilirsiniz. Bunu Hitler Almanya’sının zulmünden kaçıp Ankara Üniversitesi’ne sığınan Klasik Diller Kürsüsü’nün başkanı Georg Rohde söylemiştir.
Gerçekten de Latince bir imparatorluğun diliydi. Üniversal imparatorluğun kurumlarıyla birlikte cihanşümul dil de bütün insanlığa miras kaldı ve onu konuşan ana unsurun tarihi ölümüne rağmen bütün milletlerin ortak belleğinde ve bilincinde yaşıyor.
Bugünün dünyası hâlâ Romalıdır. Hukukçularımız Romalı hukukçular gibi düşünüyor. Ticaret o zamanın sistemi üzerine yürüyor ve Latin dilinin eğitimini ve kullanımını terk etmemiz mümkün olmasa da ondan uzaklaştığımız ölçüde tepkiler doğuyor.
Bundan 10 yıl evvelki bir UNESCO konferansında, UNESCO’nun iki çalışma dilini de -Arapça ve Fransızca- bilen binanın kapısındaki Tunusluların; “Burada sadece Latince konuşulsun” diyenlerle dayanışma içinde olduğunu görmüştüm. Amerika’da, yani uygar dünyaya ve Batı’nın kültürel temeline en uzak olan bu camiada, bilimsel toplantı dili olarak Latinceyi ısrarla kullanan gruplar vardır.
Latincenin ölüsü dirisi kadar çekicidir ve eski dünyanın her köşesinde, her ulusun hayatında o kültürün kalıntıları sadece görkemiyle değil, sıcak güzelliği ile de devam etmektedir.